کافی نت دی آموزشهای اینترنتی،دانلود مقاله،دانلود پایان نامه
پايان نامه کارشناسي و کارشناسی ارشد در رشته زبان و ادبیات فارسی
عنوان:
مقایسه‌ی مقامات عرفانی در منطق‌الطیر عطار و مثنوی مولوی
برای دانلود نسخه ورد فایل پایان نامه از لینک زیر اقدام کنید:
فرمت : ورد با قابلیت ویرایش در متن
با رعایت کامل دستورات نگارشی و استاندارد پایان نامه های دانشگاهی
تعداد صفحات: ۱۵۷صفحه
در زیر قسمتی از متن اصلی برای اطمینان از خرید شما آورده شده است:
چکیده
عرفان اسلامی با تعالیم بلند خود توانسته است مریدان طریقت و عاشقان حقیقت را مجذوب خویش سازد و زمزمه ی عشق الهی را در گوش جانشان فروخواند و آنان را به تهذیب نفس و تزکیه ی درون فراخواند.
مشایخ طریقت برای تبیین آموزه های دینی و عرفانی خویش به اصطلاحات و تعبیرات بلند پایه ای تمسک می جسته اند و با استفاده از آن ها رموز عرفانی را شرح و تفصیل کرده اند.
اصطلاح «مقام» یکی از آن تعبیرات است که به معنی مرتبه ی سیر و سلوک زیر نظر مرشد کامل و پیر راه دان تا وصول به سعادت و کمال معنوی است.
مقامات عرفانی، مفاهیم و تعداد آن ها مورد اختلاف نظر متصوفه است چنان که برخی آن ها را به هفت مقام محدود ساخته چون عطار که این مقامات را طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فقر و فنا دانسته است و برخی چون خواجه عبدالله انصاری به مقامات صدگانه معتقد است اما با این وجود اکثر مشایخ توبه را آغاز راه و رضا را پایان سیر و سلوک دانسته اند. مولانا نیز در مثنوی مقامات متعددی را ذکر کرده است اما تفکیکی میان حال و مقام قایل نشده و خود را مقید به نظم و ترتیب آن ها نکرده است.
هدف از این پژوهش نشان دادن مقامات مطرح شده در دو اثر گرانبهای منطق الطیر عطار و مثنوی مولوی و مقایسه ی میان دیدگاه این دو عارف بزرگ در تلقی این مقامات و روشن ساختن نقاط اشتراک یا تفاوت نظر ایشان است تا به درک بهتر از آثار این دو شاعر بزرگ کمک کند.
كلمات كليدي : مقامات عرفانی – مثنوی – منطق الطیر – مقایسه.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول:کلیات………………………………………………………………………………………………………..۱
مقدمه………………………………………………………………………………………………………………۴-۲
مفهوم مقامات و مصداق ها وترتیب آنها……………………………………………………………..۷-۴
تفاوت حال و مقام……………………………………………………………………………………………۱۰-۷
فصل دوم : هفت وادی در منطق الطیر و مثنوی ………………………………………………………..۱۱
مقامات عرفانی در منطق الطیر……………………………………………………………………………..۱۲
هفت وادی:………………………………………………………………………………………………………….۱۲
منطق الطیر…………………………………………………………………………………………………..۱۶-۱۳
نظر مولانا درباره ی مقامات ………………………………………………………………………………… ۱۶
شیخ و مراد…………………………………………………………………………………………………..۱۹-۱۷
وادی طلب…………………………………………………………………………………………………………..۱۹
نظر عطار درباره ی طلب ………………………………………………………………………………..۲۱-۱۹
طلب در منطق الطیر و مثنوی…………………………………………………………………………۲۴-۲۱
عشق…………………………………………………………………………………………………………..۲۶-۲۴
وادی عشق در منطق الطیر……………………………………………………………………………۳۲-۲۶
عشق در مثنوی…………………………………………………………………………………………..۳۴-۳۲
معرفت………………………………………………………………………………………………………..۳۷-۳۵
وادی معرفت در منطق الطیر/ معرفت در نظر مولانا………………………………………… ۴۱-۳۷
استغنا…………………………………………………………………………………………………………………۴۱
وادی استغنا در منطق الطیر/ مثنوی مولوی…………………………………………………….۴۵-۴۱
توحید ………………………………………………………………………………………………………..۴۷-۴۵
وادی توحید در منطق الطیر/ مثنوی مولوی…………………………………………………….۵۱-۴۷
حیرت………………………………………………………………………………………………………….۵۲-۵۱
وادی حیرت در منطق الطیر/ مثنوی مولوی……………………………………………………۵۵-۵۲
فقروفنا……………………………………………………………………………………………………….۵۷-۵۶
وادی فقروفنا در منطق الطیر/ مثنوی مولوی…………………………………………………..۶۶-۵۷
فصل سوم:مقایسه برخی از مقامات عرفانی در نظر عطار ومولانا…………………………………………۶۷
اخلاص………………………………………………………………………………………………………..۶۹-۶۸
اخلاص در نظر عطار………………………………………………………………………………………۷۰-۶۹
اخلاص در مثنوی …………………………………………………………………………………………۷۲-۷۰
بقا …………………………………………………………………………………………………………….۷۳-۷۲
نظر عطار درباره ی بقا…………………………………………………………………………………۷۴-۷۳
بقا در مثنوی ……………………………………………………………………………………………..۷۶-۷۴
تجرید ……………………………………………………………………………………………………….۷۷-۷۶
تسلیم………………………………………………………………………………………………………..۷۹-۷۸
تصوف …………………………………………………………………………………………………………۸۱-۷۹
تصوف در نظر عطار……………………………………………………………………………………………..۸۱
تصوف از دیدگاه مولوی…………………………………………………………………………………۸۳-۸۱
توبه……………………………………………………………………………………………………………۸۵-۸۳
توبه در نظر عطار………………………………………………………………………………………………..۸۵
توبه در مثنوی……………………………………………………………………………………………..۸۹-۸۶
توکل …………………………………………………………………………………………………………..۹۱-۸۹
توکل در نظر عطار و مولانا ……………………………………………………………………………۹۴-۹۲
خوف ورجا…………………………………………………………………………………………………..۹۸-۹۴
خوف ورجا درنظر عطار ……………………………………………………………………………….۹۹-۹۸
خوف ورجا در مثنوی …………………………………………………………………………………..۱۰۲-۹۹
ذکر …………………………………………………………………………………………………………..۱۰۴-۱۰۲
ذکر در نظر عطار ……………………………………………………………………………………….۱۰۵-۱۰۴
ذکر در مثنوی …………………………………………………………………………………………..۱۰۷-۱۰۵
مقام رضا …………………………………………………………………………………………………..۱۰۹-۱۰۷
رضا از نظر عطار ومولوی ……………………………………………………………………………..۱۱۲-۱۱۰
زهد …………………………………………………………………………………………………………..۱۱۴-۱۱۲
زهد از دیدگاه عطار ……………………………………………………………………………………۱۱۵-۱۱۴
زهد درمثنوی ……………………………………………………………………………………………۱۱۶-۱۱۵
صبر ………………………………………………………………………………………………………….۱۱۹-۱۱۶
نظر عطار درباره صبر …………………………………………………………………………………………۱۱۹
صبر در مثنوی …………………………………………………………………………………………………..۱۱۹
صدق ………………………………………………………………………………………………………………..۱۲۰
صدق در نظر عطار ……………………………………………………………………………………………..۱۲۱
صدق در مثنوی …………………………………………………………………………………………۱۲۴-۱۲۱
علم الیقین و حق الیقین ……………………………………………………………………………۱۲۵-۱۲۴
مجاهده ……………………………………………………………………………………………………۱۲۷-۱۲۵
دیدگاه عطار درباره ی مجاهده بانفس ………………………………………………………………..۱۲۷
مجاهده در مثنوی …………………………………………………………………………………….۱۳۰-۱۲۸
مراقبه ………………………………………………………………………………………………………۱۳۱-۱۳۰
ولایت ………………………………………………………………………………………………………………۱۳۱
ولایت در نظر عطار ……………………………………………………………………………………………۱۳۱
تفاوت نظر عطار ومولوی درباره برخی مقامات …………………………………………….۱۳۶-۱۳۲
نتیجه ………………………………………………………………………………………………………………۱۳۷
فهرست آیات و احادیث و سخنان مشایخ ………………………………………………….۱۳۹-۱۳۸
منابع مطالعاتی………………………………………………………………………………………….۱۴۲-۱۴۰
فهرست منابع و مآخذ……………………………………………………………………………….۱۴۷-۱۴۳
خلاصه:
فصل اول
کلیات
مقدمه
عرفان اسلامی با منشأ قرآنی خود توانسته است مایه ی تعالی روح و جان سالکان طریقت و جویندگان حقیقت گردد. تعالیم ارزشمند اسلام با زبانی نرم و لطیف در متون عرفانی بیان شده است که موجب جذب و شیفتگی اندیشه های طالبان آن می گردد.
یکی از مظاهر درخشان تعلیمات عرفانی که از سرچشمه ی زلال باورهای اسلامی سیراب گشته، مبارزه با افزون خواهی های نفس است زیرا که دلبستگی به جهان مادی انسان را شیفته ی روزگار می کند. از این رو صوفیه و عرفا راه نجات و وصول به سعادت را پرورش روح از طریق سیر و سلوک و مجاهده، ترک تعلقات مادی و مبارزه با خودپرستی می دانند.
سالک برای طی کردن این مراحل باید قدم در راه بگذارد و از مقاماتی عبور کند و تحت نظر شیخ و مراد خویش به تهذیب و تزکیه ی نفس بپردازد.
لفظ «مقام» عبارت از منازل و مراحلی است که سالک با صدق و راستی پشت سر بگذارد تا به سرمنزل مقصود برسد.
تعداد مقامات و نظم و ترتیب آن ها میان عرفا و مشایخ صوفیه مختلف است و هر گروه بنا بر تجربه های عرفانی خویش و مکتب تصوف تعبیرات متفاوتی از آن داشته اند. «مقام آن بود كه بنده را متهيا شود مثل صبر و شكر. چون در آن تمام شود او را صاحب مقام گويند.» (روزبهان، ۱۳۸۲: ۴۰۰)
برخی از شاعران مضامین عرفانی را با شعر آمیخته و با زبانی رمزگونه به توضیح آن ها پرداخته اند. شاعرانی چون سنایی، عطار و مولوی از این شیوه بهره جسته اند. عطار در منظومه منطق الطیر خویش هفت وادی سیر و سلوک را با آوردن تمثیل مرغان و رسیدن آنان به جایگاه سیمرغ حقیقت که رمز عارف کامل است بیان نموده است.
مولانا نیز با آوردن حکایات و تمثیلات متعدد در مثنوی، متناسب با هر موضوع به شرح و تفصیل این مقامات پرداخته است.
موضوع تحقيق
موضوع تحقیق حاضر مقایسه ی مقامات عرفانی در منطق الطیر و مثنوی معنوی است. در این پژوهش سعی شده تا جایی که ممکن است تعاریف و مصداق های مقامات بیان شود و دیدگاه عطار و مولوی درباره ی هر یک از آن ها ذکر گردد و تفاوت یا شباهت میان نظر آن دو بررسی شود.
هدف تحقيق
هدف از این پژوهش آشنایی با مقامات عرفانی و طرز تلقی عرفا و صوفیان از آن هاست. همچنین روشن کردن مفاهیم هر یک از این مقامات با توجه به نظر عطار و مولوی و بیان چگونگی کاربرد این مفاهیم در داستان های عرفانی و اخلاقی آن دو است تا با این شیوه علاقه مندان و پژوهشگران عرفان به درک بهتری از آن ها دست یابند.
روش تحقیق
شیوه ی عمل در این پژوهش کتابخانه ای است بدین ترتیب که ابتدا هر یک از مقامات با استناد به آیات قرآن و سخنان مشایخ طریقت تعریف و شرح گرديده که این مهم با استفاده از کتب معتبر صوفیه از جمله «اللمع» ابونصر سرّاج، «منازل السائرین» خواجه عبدالله انصاری، «رساله ی قشیریه»، «کشف المحجوب» هجویری و … انجام گرفته شده است و تعاریف استخراج شده پس از آن به مقایسه ی نظر دو شاعر بر مبنای نظر مشایخ پرداخته شده است.
پیشینه ی پژوهش
درباره ی عرفان و مقامات عرفانی در گذشته تحقیقات خوبی انجام گرفته است که هر کدام به نوبه ی خود ارزشمند و گرانبهاست، از جمله «شرح بر مقامات اربعین» نوشته محمد دامادی و در زمینه ی مباحث عرفانی مطرح شده در مثنوی آثاری چون «شرح مثنوی شریف» از بدیع الزمان فروزانفر و «سرّ نی» از زنده یاد عبدالحسین زرین کوب و همچنین مقاله «سیر تطور مقامات تا قرن هشتم » به قلم مریم شعبان زاده را می توان نام برد اما به طور اختصاصی سیر مقامات در دو کتاب «منطق الطیر» و «مثنوی معنوی» مورد بررسی قرار نگرفته است.
ساختار پایان نامه
پایان نامه حاضر شامل سه فصل است:
فصل اول: شامل کلیات است که به تعریف مقام و تعداد مقامات پرداخته شده است.
فصل دوم: هفت وادی در منطق الطیر و مثنوي
فصل سوم: مقایسه ی برخی مقامات عرفانی از دیدگاه مولانا و عطار.
«مقام واژه اي قرآني است كه در سوره ي صافات آيه ي ۱۶۴ آمده است : « و ما منا الا لهُ مقامٌ معلوم » براي مقام برابرهاي متعددي است از جمله: «منزل» و «درجه». خواجه عبدالله انصاري در كتاب منازل السائرين و صد ميدان دو اصطلاح «منزل» و «ميدان» را به معني مقام آورده است. سلمي و سرّاج واژه ي «مقام» را به كاربرده اند.» (شعبان زاده، ۱۳۸۷ :۵۱)
مقام به فتح ميم به معني ايستادن و جاي ايستادن و در اصطلاح صوفيان اقامت بنده است در عبادت از آغاز سلوك به در جه اي كه بدان توسل كرده است و شرط سالك آن است كه از مقامي به مقام ديگر ترقي كند. و درتعريف آن آمده است: مراد از مقام مرتبه اي است از مراتب سلوك كه در تحت قدم سالك آيد و محل استقامت او گردد و زوال نپذيرد. حاصل آنكه منازل و مراحلي را كه صوفي براي رسيدن به مقصود در طريقت طي مي كند آن را مقام نامند و ابونصر سزاج اين مراحل را هقت مقام مي داند كه عبارتند از مقام توبه، مقام ورع، مقام زهد، مقام صبر، مقام توكل و مقام رضا.( عطار، ۱۳۷۶ : ۳۲۳)
ابوابقاسم قشيري گفته است كه مقام هر ادبي است كه بنده بدان متففق شود به نوعي از كسب و تصرف. در مقابل حال كه واردي است كه از حق به دل پيوندد و بنده را در آن تصرف نباشد. پس مقام كسب و مجاهدت بنده و حال، فضل و موهبت الهي است.
مفهوم و نظم و ترتيب مقامات
درباره ي ترتيب مقامات اختلاف نظر وجود دارد. سراج اولين مقام را «توبه» مي شمارد. وي مقامات را به صورت توبه، پرهيز، زهد، فقه، صبر، توكل و رضا در كتاب خويش «اللمع» آورده و نيز همانند بسياري از عرفا رضا را در انتهاي مقامات ذكر كرده است. (همان:۵۱)
نكته مهم در تبيين و توضيح مقامات آن است كه هر نويسنده سعي كرده بنابر تجربيات عرفاني خويش، درجات و ترتيب متفاوتي با ديگران براي مقام قايل شود. اما همگي توبه را سرآغاز مقامات شمرده اند. انصاري مقامات را به صد منزل و روز بهان بقلي به هزارويك مقام ارتقا مي دهند.
در اين قسمت براي روشن شدن مسأله به برخي از اين تقسيم بندي ها اشاره مي شود . مطالب این بخش خلاصه ای از مقاله ی سیر تطور مقامات تا قرن هشتم است .
۱) رساله ي آداب العبادات شقيق بلخي (فوت ۱۷۴ يا ۱۹۴) يكي از اولين اسناد در اين زمينه است وی اصطلاح «منزل» را به كار برده و مراحل سلوك را در چهار منزل: زهد، خوف، شوق و محبت منحصر داشته است.
۲) حارث محاسبي (فوت ۲۴۳ق.) از جمله كساني است كه به تعريف (حال و مقام) پرداخته است .
۳) ابوطالب مكي (فوت ۳۸۶) در قوت القلوب بين دو اصطلاح حال و مقام تفكيك نكرده است. وي در تقسيم مقامات اليقين به هشت مقام اشاره كرده است: توبه، صبر، شكر، رجاء، زهد، توكل، رضا، محبت. (مكي، ۱۳۱۰ق، ج۱ : ۱۷۸) او خوف، رجا، صبر، شكر را گاه مقام و گاه حال خوانده است.
۴) مستملي بخاري ( فوت۴۳۴) در شرح تعرف، مقامات را از توبه آغاز مي كند و به فنا و بقا ختم مي نمايد. او مقام را موهبتي الهي مي داند، كه به صورت خلعت به بنده عطا شده است. او سكر، صحو و خوف و رجا را حال مي داند و زهد را مقام مي شمارد كه در اللمع سراج نيز زهد، مقام است و احوال شامل مراقبه، قرب، محبت، خوف و رجا و… است. (سراج، ۲۰۰۱م : ۶۰-۴۱)
۵) درجات المعاملات ابوعبدالرحمن سلمي (فوت۴۱۲) يكي از فرهنگ های تخصصي عرفاني است. سلمي در بيان احوال و مقامات، اصطلاح (درجه) را به كار برده است. او برخلاف سراج توبه و توكل را حال مي داند (سلمي، ۱۳۶۹ : ۴۷۷)
۶) ابوالقاسم قشيري (فوت ۴۶۵) در رساله ي خويش توبه را ابتداي مقامات و رضا را انتهاي آنها مي داند. وي در خصوص تفاوت حال و مقام مي گويد: «احوال عطا بود و مقام كسب» (قشيري، ۱۳۶۷ : ۹۲) و نيز در خصوص مصاديق الاحوال و مقامات به طرح اختلاف نظر ميان خراسانيان و عراقيان مي پردازد. به نظر او خراسانيان رضا را از مقامات مي دانند كه نهايت توكل است و اهل عراق آن را در شمار احوال مي شمارند و بنده را در آن كسبي نيست (همان : ۲۹۵)
۷) علي هجويري (فوت ۴۶۹) در كشف المحجوب، مقام را چنين تعريف كرده است: راه طالب و قدمگاه وي اندر محل اجتهاد و درجت وي به مقدار اكتسابش اندر حضرت حق تعالي (هجويري، ۱۳۸۳ : ۲۵۷) او حال را از جمله ي «مواهب» مي داند و مقام را از جمله «مكاسب».(همان : ۲۷۵)
از نظر او توبه ابتداي مقامات است و بعد از آن انابت، زهد و در آخر توكل قرار دارد.
۸) خواجه عبدالله انصاري (فوت ۴۸۱) عنوان صد ميدان و منازل السائرين را براي كتابي كه شرح مدارج عرفان است برگزيده. مقصود او از ميدان درجاتي است كه (روندگان به سوي حق درجه درجه مي گذرانند و به قبول و قرب حق تعالي مشرف مي شوند) (انصاري، ۱۳۷۲ : ۱۶)
مقامات از نظر خواجه عبدالله انصاري به ايت ترتيب است: يقظه، توبه، محاسبه، انابت، تفكر، تذكر، اعتصام، فرار، رياضت، سماع (انصاري، ۱۳۶۱: ۲۵)
۹) قطب الدين مظفر عبّادي (فوت ۵۴۷) در «التصفيه في احوال المتصوفه» تعريفي از مقام ارايه نداده است اما منظور او از درجات و وظايف مقامات است. وي در ركن دوم اعمال مبتديان، متوسطان و منتهيان را بدين ترتيب ذكر مي‌كند:
اعمال مبتديان: ارادت، توبه، رياضت، زهد، خوف، رجا، صبر، ذكر، استغفار، حرمت، خدمت.
اعمال متوسطان: شكر، رضا، تقوي، اخلاص، حفظ حواس، خلوت.
اعمال منتهيان: توكل، تسليم، صدق، يقين، حفظ ظاهر، تجربه، استقامت.
۱۰) روزبهان بقلي (فوت ۶۰۶) در كتاب «مشرب الارواح» يا هزار و یک مقام به طرح مقامات توجه كرده است.
روزبهان در تكميل تعريف حال و مقام، دو اصطلاح «مكان» و «وقت» را مطرح مي كند. وي در تعريف مكان گفته است: «مكان، اهل كمال را بود كه مسلط‌اند بر احوال به هفت تمكين. مكان از مقام عالي تر است زيرا كه توطّن حال است در قلب.» (همان، ص۴۰۰) و در تعريف «وقت» گفته است: «وقت ميان ماضي و مستقبل است از زمان مراقبه، حقيقتش آنچه پيدا شود در دل از لطايف غيب.» (همان)
به نظر روزبهان حال داراي دوام است برخلاف بسياري از مشايخ كه حال را گذرا و موقت محسوب داشته اند. نتيجه آن كه به نظر ايشان، حال موهبتي دائمي است كه از جانب خداوند بر دل سالك اعطا مي گردد.
۱۱) عطار (فوت ۶۱۸) هفت وادي براي سير و سلوك در منطق الطير طرح كرده است: وادي طلب، وادي عشق، وادي معرفت، وادي استغنا، وادي توحيد، وادي حيرت، وادي فقر ( عطار، ۱۳۷۶: ۲۳۲ – ۱۸۰)
۱۲) سهروردي ( فوت ۶۳۲) در عوارف المعارف براي مقامات اين ترتيب را آورده است: انتباه، توبه، انابت، ورع، محاسبه‌ي نفس، ارادت، صبر، رضا، اخلاص و توكل. (سهروردي، ۱۹۹۶م : ۴۷۵)
۱۳) عزّالدين محمود كاشاني (فوت ۷۳۵) در مصباح الهدايه مراد از مقام را (مرتبه اي از مراتب سلوك كه در تحت قدم سالك آيد و محل استقامت او گردد و زوال نپذيرد) دانسته است (كاشاني، ۱۳۶۷: ۱۲۵) كاشاني در شمارش مقامات ،تقيدي را كه برخي عرفا نظير سراج و عطار به عدد هفت داشتند اعمال نمي كند بلكه آنها را تا ده مي شمارد. او در اين روش از شيوه ي سهروردي و خواجه عبدالله انصاري كه تعداد مقامات را به چهارده و صد افزايش داده اند يا مانند هجويري و قشيري شمارشي منظور نكرده اند پيروي كرده است. (شعبان زاده، ۱۳۸۷ :۶۱-۵۲ به اختصار)
يكي از موارد مطرح پيرامون حال و مقام تعداد آن است اما نويسندگان خراساني چون سلمي، ابونصر سراج، هجويري و قشيري توجه خاصي به تعداد مقامات و احوال نداشته اند. شفيق بلخي تعداد منازل را در چهار منحصر مي داند، سراج در عدد هفت توقف كرده است. سلمي چهل و چهار درجه شمرده است. قشيري محدوديتي براي مقامات و احوال ذكر نمي كند.
عرفا درباره ي اساس و زيربناي مقامات كمتر اظهار نظر كرده اند. سهروردي اساس و زير بناي مقامات را توبه مي داند و اهميت آن را در مقامات مانند اهميت محبت در احوال مي شمرد. از نظر او هركه توبه اش پذيرفته شود، به ساير مقامات از قبيل زهد و رضا دست خواهد يافت. (شعبان زاده، ۱۳۸۷: ۶۳)
نكته ي حائز اهميت اين است كه گاهي برخي از عرفا مقاماتي را ذكر كرده اند كه عرفاي ديگر آن را در بحث حال تعريف كرده اند يا گروهي مقاماتي را متذكر شده اند كه با مفهوم حال منطبق است. با توجه به تعريف مقامات امور اكتسابي است. لذا فرد مي تواند با مجاهده و تلاش و رياضت، مقام خود را ارتقاء دهد.
«بي ترديد تقدم و تأخر مراتب مقامات به خودي خود اهميت چنداني ندارد ولي در سير و سلوك صوفي براي رسيدن به درجات و مقامات اهميت ويژه‌اي مي‌يابد. صوفي اي كه بالا ترين مقام را رضا بداند، به آنچه از جانب پروردگار چه نيك و چه شر مقدر شده راضي و خرسند است ولي آن كه توكل را نهايت مقام مي خواند و در همه ي امور، خود را به خدا سپرده است با او رضا را در مرحله هاي پايين تر از مراتب ديگر محسوب داشته است. آن ديگري كه بالا ترين مقام را فنا محسوب مي دارد تلاش مي كند تا با رياضت به اين مقام دست يابد.» (همان :۶۴)
حال و مقام
حال در لغت به معناي كيفيت و چگونگي است و در اصطلاح اهل حق وارد قلبي است از جنس طرب يا قبض يا بسط و يا هيبت بدون تصنع و اجتناب و اكتساب كه به ظهور صفات زايل شود و اگر ادامه يابد و ملكه گردد، آن را مقام نامند. پس احوال از نوع مواهب و مقام از قسم مكاسب است. احوال از چشمه عنايت سرچشمه مي‌گيرد و از عين وجود بود و مقامات به بذل مجهود حاصل شود. (جرجاني، ۱۳۷۷ :۷۲)
شيخ شهاب الدين سهروردي، در عوارف المعارف، حال و مقام را چنين بيان مي كند: حال از بهر آن حال خوانند كه از حال خود بگردد و مقام شود و مقام آن باشد كه ساكن و با قرار باشد و بنگرد.»
مثلا از اندرون طالب داعيه ي محاسبه برخيزد. از غلبه ي صفات نفس، مدت آن داعيه ساكن مي شود و ديگر باره افروخته مي شود و معاودت مي كند. تا آنگاه كه حق تعالي به عنايت ازلي معاونت وي كند، تا حال محاسبه غالب آيد و صفات نفساني منهزم كند.آن حال، مقام شود.( سهره وري، ۱۳۷۴ :۱۷۸)
ابوالقاسم قشيري، نيز در رساله ي خود، حال را از جمله عطايا مي شمارد و مقام را كسب مي داند و مي گويد: «حال نزديك قوم معيني است كي بر دل برآيد بي آنك ايشان را اندر وي اثري باشد و كسبي….. احوال عطا بود و مقام كسب و احوال از عين جود بود و مقامات از بذل مجهود و صاحب مقام اندر مقام خويش متمكن بود و صاحب حال برتر مي شود.» ( قشيري، ۱۳۸۳:۹۲)
گروهي از مشايخ و متصوفه، بر دوام و پايداري حال معتقدند و مي گويند اگر حال دوام نيابد و باقي نماند، لوائح است كه چون برقي ناگهان بجهد و برود و صاحب آن هرگز به احوال نمي رسد و چون اين صفت دائم شود آن را حال مي خوانند.
بايزيد بسطامي به مريد گفت كه: اگر خداي تعالي، روحانيت عيسي و مكلميت موسي و خلت ابراهيم به تو بخشد بدان قانع مشو و بالاتر از اين حالها مي خواه، از بهر آنكه، احوال مواهب است. و مواهب حق تعالي نامتناهي است.( سهروردي، ۱۳۷۴: ۱۷۹) و از اين روي است كه متصوفه حال را برق جهنده و ناپايدار مي شمارند كه بريك صورت نمي ماند.
و بقول سعدي:
یکی پرسیداز آن گم کرده فرزند که ای روشن گهر پیر خردمند
زمصرش بوی پیراهن شنیدی چرا در چاه کنعانش ندیدی
بگفتا حال ما برق جهان است دمي پيدا و ديگر دم نهان است
گهی بر طارم اعلي نشينم گهي بر پيش پاي خود نبینم
( سعدي، ۱۳۶۸: ۶۷)
احوال به عنايت ازلي و نظر حق باز بسته است چنانکه در قرآن فرمود «ذلکَ فَضلُ اللهِ يُوتيهِ مَن يَشاءُ وَ اللهُ ذُوالفضلِ العَظيمِ» ( جمعه/۴) ( اين فضل و كرامت خداست كه آن لطف را در حق هركه بخواهد مي كند و خدا را بر خلق فضل و رحمت بي منتهاست)
چنانکه گفتيم به عقيده ي صوفيان، احوال بخشش و موهبت الهي است، و واردي قلبي كه سالك را در كار مي كشد و به رياضت مي انگيزد تا از درجه ي احوال كه صفات ناپايدار است برهد و صاحب مقام و داراي صفات پايدار گردد. صوفيان اين مرحله را « تمكين» گويند. مولانا حال را به جلوه ي عروس و مقام را به خلوت عروس ص كام يافتن از او تعبير مي كند. ( فروزانفر، ۱۳۶۷، ج۱: ۴۹۸ – ۴۹۷)
حال چون جلوه ست زان زيبا عروس وين مقام آن خلوت آمد با عروس
جلوه كرده خاص و عامان را عروس خلوت اندر، شاه باشد با عروس
هست بسيار اهل حال از صوفيان نادرست اهـل مقام انـدر ميـان
(مولوی، ۱۳۶۴ ، د ۱ / ۱۴۳۸ – ۱۴۳۵ )
مشايخ طريقت ومتصوفه در تعابير و مصداقهاي حال و مقام اختلاف نظر فراوان دارند. به گونه اي كه برخي حال را با دوام و پايدار مي دانند و برخي ديگر آنچه را كه پايدار و باقي باشد مقام مي شمارند. چنانكه گروهي از مشايخ رضا را جزء احوال و گروهي ديگر در رديف مقام محسوب مي دارند. حتي درباره ي عدد مقامات ميان آنان اتفاق نظر وجود ندارد.
زندگي و آثار عطار نيشابوري
شيخ فريدالدين عطار نيشابوري، در حدود سال ۵۴۰ ه. ق به دنيا آمد و در حدود ۶۱۸ ه ق چشم از جهان فرو بست. پدرش ابراهيم، مردي بيداردل و زاهد بود. علوم زمانه، فقه، حديث، تفسير، طب، حكمت مي‌دانست. پيشه اش عطاري و گياه شناسي بود. بسياري از مضامين اشعارش از قرآن و حديث سر چشمه مي‌گيرد و اين بيانگر عمق آگاهي او به تفسير قرآن و حديث بوده است. مردي بود دين دار، متعصب و سه علم را مي دانست و باقي را بيهوده مي پنداشت: علم فقه، تفسير و حديث. او عاشقان خدا را مي پرستيد و در (اسرار نامه) از اين شوق و هيجان سخن گفته است.(گوهرين، ۱۳۶۱، ص۵۱)
وي عارفي نبود كه به چله نشيني بپردازد و از مردم بپرهيزد و هميشه با مردم بود. در شرح حال او نوشته اندكه از تربيت يافتگان شيخ مجدالدين بغدادي بوده است و چون مجدالدين بغدادي از خلفاء و مشايخ نجم‌الدين كبري است چنين نتيجه گرفته اند كه عطار بر طريقه ي كبرويه سلوك مي كرده است. ( فروزانفر، ۱۳۴۰، ص۱۹)
آثار عطار
آثار عطار عبارتند از: تذكره الاوليا، الهي نامه، مصيبت نامه، اسرار نامه و منطق الطير. چهار مثنوي اخير او از ميان ديگر آثارش به عنوان مهمترين اشعار تعليمي صوفيانه شمرده مي شود و حاكي از ذوق واقعي اوست. ويژگي عمده ي آثار عطار آن است كه مضامين و مفاهيم عرفاني و اخلاقي را در لباس تمثيل و حكايت، با زباني ساده و شيوا بيان مي كند تا فهم مطالب و تاثير كلامش به همه طبقات آسان باشد.
تذكره الاولياي عطار شامل مقامات و مقالات مشايخ بزرگ طريقت است و وي در تاليف ان به طبقات الصوفيه سلمي، رساله‌ي قشيريه و كشف المحجوب هجويري نظر داشته است. همچنين در برخي موارد از «اللمع» ابونصر سراج استفاده كرده است و با زباني ساده و خوش به بيان كرامات مشايخ و احوال و اقوال آنان پرداخته است.
برای دانلود نسخه ورد فایل پایان نامه از لینک زیر اقدام کنید:
فرمت : ورد با قابلیت ویرایش در متن
با رعایت کامل دستورات نگارشی و استاندارد پایان نامه های دانشگاهی
تعداد صفحات: ۱۵۷صفحه
فصل دوم
هفت وادی در منطق الطیر و مثنوی
مقامات عرفاني در منطق الطير
پيش از آن كه به توضيح و تعريف هريك از مقامات مطرح شده در منطق الطير و مثنوي و مقايسه ي آن دو بپردازيم ذكر اين نكته ضروري است كه تعداد و كيفيت مقامات در مثنوي مشخص و متمايز نيست آنگونه كه در منطق الطير عطار بطور روشن و آشكار ذكر شده است. بنابراين مقامات عرفاني با نظم و ترتيب در مثنوي بيان نشده است. شايد دليل اين كار آن باشد كه اساسا مولوي روش عرفان عملي و تجارب شخصي سير و سلوك و كسب و جهد مريدان را پيشه ی خود و شاگردان ساخته و از لفاظي ها و به كار بردن اصطلاحات و توضيح و شرح هريك در مثنوي خودداري كرده است. البته در خلال داستان ها و حكايات اخلاقي و عرفاني به تبيين و شرح اين مقامات و احوال سير و سلوك پرداخته و آن هم به جهت مجالس بحث و بلاغت منبري اوست كه شاگردان بسياري در محضرش مستمعين هميشگي سخنان بوده اند. و او لازم دانسته براي سالكان مبتدي و مريدان نوآموز برخي از اين رموز را شرح كند.
عطار نيشابوری برخلاف مولانا در منطق الطير خود ابتدا به شرح و توضيح هريك از اين مقامات و بيان ويژگي هاي آن مي پردازد و سپس براي روشن تر شدن مطلب و آگاه ساختن خوانندگان اثر، به ذكر حكايات و روايات متناسب با هر مقام مبادرت مي ورزد.
عطار معتقد است که سالک نباید بسته و اسیر یک حال یا مقام باشد بلکه از همه ی این ها باید عبور کند و به عنوان مثال می گوید « عضو معشوق را بریده و منقطع منگر بلکه پیوسته به سایر اعضا ببین و بر یک عضو شیفته مباش و بر هفت اندام عشق بورز تا تمام لذت و کامل عشق باشی » ( فروزانفر ،۱۳۴۰:۲۰۲)
همانطور كه پيش از اين گفتيم عطار از مقام به عنوان وادي ياد مي كند و به هفت وادي يا مرحله در طريقت معتقد است. به نظر او هر سالك اگر با صداقت و پاكي و اخلاصي كه كسب مي كند و با عنايت حق اين مراحل را پشت سر بگذارد و دست ارادت به پيرو مرشدي آگاه دهد به پايان و مقصد طریقت راه مي يابد و به كمال مي رسد. هفت وادي مطرح شده در منطق الطير عبارتند از: طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحيد، حيرت، فنا.
هفت وادي
وادي در لغت به معني رودخانه در رهگذر آب سيل يعني زمين نشيب هموار كم درخت كه جاي گذاشتن آب سيل باشد و صحراي مطلق آمده است. (عبداللطيف، ۱۳۱۵: ذيل وادي ) در اصطلاح شيخ عطار مراحلي است كه سالك طريقت بايد طي كند و طي اين مراحل را به بيابان هاي بي زينهاري تشبيه كرده است كه منتهي به كوههاي بلند و بي فريادي مي شود كه سالك براي رسيدن به مقصود از عبور از اين بيابانهاي مخوف و گردنه هاي مهلك ناگريز است و آن را به وادي ها و عقبات سلوك تعبير كرده است.( عطار، ۱۳۷۶: ۳۳۳)
صوفيان مقدم در تصوف هفت مقام تصور كرده اند از اين قرار: توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، رضا و توكل و ده حال: مراقبه، قرب، محبت، خوف، رجا، شوق، انس، اطمينان، مشاهده، يقين (سّراج، ۱۳۸۰ ق: ۴۲) اما صوفيان قرنهاي بعد بر آن افزوده اند. ابوالقاسم قشيري تعداد مقامات را مشخص نكرده اما با توبه آغاز مي كند و با شوق به پايان مي رساند. ابوسعيد ابوالخير (متوفي ۴۴۰ ه.. ق ) تعداد مقامات را چهل مي‌داند و كتابي را با عنوان «مقامات اربعين» به رشته ي تحرير در آورده است.(دامادي، ۱۳۶۷: مقدمه)
منطق الطير
تعبير منطق الطير از آيه ي « وَ وَرِثَ سليمانُ داودَ وَ قالَ يا ايّها النّاس عُلِّمنا منطقَ الطيرِ» (نمل /۱۶) گرفته شده و مفسرين آن را به معني ظاهر خود يعني دانستن و پي بردن به سخن و آهنگ مرغان تفسير كرده اند. (فروزانفر، ۱۳۴۰ :۳۱۴)
گاهي عطار آن را به معني سخن شيوا و عارفانه به كار مي برد:
اي به سر حد سبا سير تو خوش با سليمان منطق الطير تو خوش
(عطار، ۱۳۸۶: ۴۰)
به گفته ي مرحوم فروزانفر، عطار در وجه تسميه ي منطق الطير، منظورش زبان استعداد و ظهور مرتبه و مقام هريك از مردان و روندگان طريق حقيقت است.(فروزانفر، ۱۳۴۰: ۳۱۵) و دليل اين سخن را كلام عطار در پايان همين منظومه مي داند:
من زبان نطق مرغان سر به سر با تو گفتم فهم كن اي بي خبر
در ميان عاشقان مرغان درند كز قفس پيش از اجل در مي پرند
جمله راشرح و بياني ديگر است زانكه مرغان را زباني ديگر است
(عطار، ۱۳۸۶: ۲۵۲)
اين كتاب پس از حمد خدا و نعت رسول و مناقب چهار يار به وصف سيزده مرغ مي پردازد كه هريك نمودار صفتي هستند و عطار در وصف آنها از قصص ديني و اطلاعات ساده ي عاميانه استفاده كرده است.
طرح اصلي، اجتماع مرغان است براي پيدا كردن پادشاهي كه بر آنان فرمانروايي كند چون كه معتقد بودند بدون پادشاه زندگي كردن بر ايشان دشوار و نا ممكن است. در ميان جمع مرغان، هدهد كه لقب مرغ سليمان يافته و پيك او بوده است، سخن را آغاز مي كند و سيمرغ را شايسته ي سلطنت بر مرغان مي داند. پس از آن مرغان، هريك عذري مي آورند و از طلب سيمرغ و رسيدن به او سرباز مي زند اما هدهد به هريك پاسخي شايسته مي دهد و آنان را قانع مي سازد كه از راه نترسند و قدم در طريق بگذارند.
همه مرغان به اتفاق او را به عنوان پيشواي طريق برمي گزينند. سپس مرغان مشكلات خود را عرضه مي كنند و هدهد پاسخ درست به آنها مي دهد و مراتب طلب را برايشان شرح مي كند. مرغان به راه مي افتند و بيشتر آنها در طلب مقصود جان مي بازند تا آنكه سرانجام (سي مرغ) نحيف و بال و پر سوخته به حضرت سيمرغ راه مي يابند.
هدف عطار در اين مثنوي به گفته ي مرحوم فروزانفر«بيان كيفيت وجود یا بر رُستن طلب در دل طالب و رسيدن او به درجه ي ارادت» است. (فروزانفر، ۱۳۴۰: ۳۱۶) وي به شرح حالات مختلف مريدان و سالكان و وسوسه‌ها و خطراتي كه در راه است مي‌پردازد و علاج هريك را نشان مي دهد.
در منطق الطير از سير و سلوك الي الله و طي مقامات تا رسيدن به «فنا» كه آخرين مرحله ي حركت مرغان است سخن رفته و نظر عطار بيشتر ذكر آفات سير و سلوك و دشواريهاي راه است.
عطار براي عبور از اين مسالك طريق هفت وادي (مقام) را ذكر كرده است كه در اثر ديگر او «مصيبت نامه» به پنج وادي تقليل يافته است.
مرحوم فروزانفر ميان اين دو اثر تفاوتهايي قايل است: يكي آن كه در مصيبت نامه سالك همه چيز را در خودي مي بيند و به بقا مي رسد حال آن كه پايان سلوك مرغان، فناي در سيمرغ است. ديگر آن كه عدد و شماره‌ي مقامات در اين دو اثر متفاوت است: در مصيبت نامه پنج وادي: حس و خيال و عقل و جان و دل، و در منطق الطير به هفت وادي: طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحيد، حيرت، فقر و فنا رسانيده است. (فروزانفر، ۱۳۴۰: ۳۱۷)
عطار در منطق الطير مطالب بسيار دشوار و نكات دقيق را با زباني ساده و روشن بيان مي كند و گفته ي خويش را با احاديث و امثال و حكايات زيبا موثرتر مي سازد. او پس از شروع به مطلب اصلي (اجتماع مرغان) در ضمن سؤال هاي مرغان و جواب هاي هدهد با يك يا چند حكايت مطلب را تاييد و تاكيد مي كند.
منطق الطير از رساله الطير ابن سينا (۳۷۰-۴۲۸) پيروي كرده است و اشتراكاتي ميان آن دو در مضمون و وادي‌ها وجود دارد با اين تفاوت كه رساله الطير هشت مرحله پيش روي مرغان است و سرانجام به سرزميني مي‌رسند كه ملك اعظم در آنجا ساكن است و مرغان او را ملاقات مي‌كنند و راه رهايي را از او مي‌جويند.
(همان : ۳۳۸)
نظم و ترتيب مطالب منطق الطير
كتاب منطق الطير با نظم و ترتيب زير آمده است:
۱) توحيد: در اين بخش عطار به بيان قدرت حق در خلق مسجودات و عجز و ناتواني انسان و ساير كائنات از معرفت خداي تعالي مي پردازد.۲) نعت حضرت رسول (ص)، ۳) مناقب چهار يار، ۴) اندرز متعصبان، ۵) خطاب با مرغان: هدهد، موسيجه، طوطي، كبك، باز، دراج، عندليب، طاووس، تذرو، قمري و…. عطار در خطاب به اين مرغان هركدام را به صفتي مناسب وصف مي كند و آنها را به ترك هواي نفس فرامي‌خواند. ۶) اجتماع مرغان: مرغان گردهم مي آيند و مشورت آغاز مي كنند كه هر شهري و هر طايفه اي پادشاهي دارد ما نيز بايد پادشاهي داشته باشيم. ۷) گفتار هدهد: هريك از مرغان در اين كتاب به شكلي خاص وصف مي شوند و سخني مناسب حال خود مي گويند. «هدهد مي گويد شاه خود را مي شناسد ولي تنها نتواند رفت و اگر مرغان با وي بروند راه را طي كنند و محرم آن درگاه توانند شد و شرط وصول، فنا و جانبازي و از خودگذشتگي است» (فروزانفر، ۱۳۴۰: ۳۵۳)
۸) عذر آوردن مرغان:
جان فشانيد و قدم در ره نهيد پاي كوبان سربدان درگه نهيد
دست بايد شست از جان مردوار تا توان گفتن كه هستي مردكار
(عطار، ۱۳۷۶: ۴۴)
سيمرغ در اين قسمت آن طور وصف مي شود كه اهل معرفت خدا را وصف مي كنند و مي‌گويند خدا را به خود نتوان يافت و وصف او كار جان نيست و خلق بدو راه ندارند (فروزانفر، ۱۳۴۰:۳۵۴) عطار در اين جا داشتن معشوق و يار الهي را ضروري مي شمارد.(عطار، ۱۳۸۶ :۴۵)
۹) پرسش مرغان از هدهد، سپس مرغان از هدهد مي پرسند كه با اين ضعيفي و ناتواني چگونه به سيمرغ عالي مطاف مي رسيم و چه نسبتي ميان ما و اوست:
نسبت او چيست با ما بازگوي زآن كه نتوان شد به عميا راز جوي
گر ميان ما و او نسبت بدي هر يكي را سوي او رغبت بدي
(عطار، ۱۳۷۶: ۶۱)
هدهد جواب مي دهد كه عاشقي و بددلي با يكديگر سازگار نيست، مرد عاشق دليروار پاي در ميدان مي نهد. نسبت ما و سيمرغ آن است كه او نقاب از چهره برداشت و سايه ي او بر خاك افتاد و اين همه مرغان از سايه‌ي او پديدار آمدند. (فروزانفر، ۱۳۴۰: ۳۶۱)
۱۰) آغاز سفر، مرغان پس از شنيدن توصيف سيمرغ از زبان هدهد مشتاق تر قدم در راه مي گذارند و با پاي طلب در مسير سلوك حقيقت حركت مي كنند. هدهد كه راهبر واقعي است نشان عاشقي را ترك جان و تن مي داند و مي گويد «عاشق آتش در همه چيز مي بيند ولي عشق را درد و سوز همراه بايد كه عشق بي درد به كار نيايد.»(همان :۳۶۲)
۱۱) گذر از هفت وادی: طلب, عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت، فقر و فنا.
۱۲) سی مرغ و سیمرغ
نظر مولانا درباره ي مقامات
درباره ي اين مقامات و منزلها كه در تداوم سير و توالي احوال براي سالك پيش مي آيد و با هدايت شريعت و ارشاد شيخ و مربي كامل از آفات آنها مي تواند ايمن ماند، آنچه مولانا در مثنوي به بيان مي آورد حاكي از تجربه ي شخصي يا مبني بر آن مي نمايد ،و تا حدي از همين روست كه مثنوي قبل از هرچيز متضمن عرفان عملي و سلوك تجربي به نظر مي رسد.
به همين دليل تقرير احوال و مقامات در كلام او ساده و بدور از توجيهات پر پيچ و خم عرفان نظري است. (زرين كوب، ۱۳۶۸، ج۲: ۶۸۸)
مولانا برخلاف بعضي كه تصور مي كنند كسب مقام و رسيدن به حقيقت تنها مخصوص جنس مذكر است، معتقد است كه اگر چه ميان افراد مذكر و مونث از نظر جسمي تفاوت است اما به حق پيوستن و به كمال معنوي رسيدن از راه دل امكان پذير است و دلي كه پاك باشد و به دور از آلودگي هاي تقليد مي تواند به مقام معرفت نايل شود.( همان، ج۲: ۶۸۹)
شيخ و مراد
سالكان طريقت براي گذراندن مقامات سير و سلوك و وصول به حقيقت بايد تحت نظر پيري كامل و مرشدي وارسته و به حق پيوسته باشند كه با تهذيب و تزكيه وجودش از هواهاي نفساني خالي شده و اميال دنيا دوستي و دنيا پرستي را در خويش كشته باشد. اوست كه مي تواند مريدان را در سايه ي حمايت خود بپرورد و رموز عرفاني را در گوش جانشان زمزمه كند و آنان را از عقبه ها و گردونه هاي مخوف عبور دهد و به سرچشمه ي حقيقت برساند.
عرفا و متصوفه بسياري بر وجود شيخ و مراد در اين راه تاكيد ورزيده اند و آن را ضروري شمرده اند. از جمله مولوي در مواضع گوناگون مثنوي با ذكر داستانها و حكايات متعدد از تربيت و ترشيح سالكان و مريدان طريقت تحت ارشادات پيران آگاه و با تجربه سخن گفته است. البته او اين نكته را نيز يادآور مي شود كه نبايد به هر دستي دست داد چرا كه ابليس آدم‌رو بسيار است كه خود را در لباس شيخي پاك و وارسته مي نمايد و به فريب مريدان نوآموز و مبتدي مي پردازد:
چــون بسی ابلیس آدم‌روی هسـت پس به هر دستی نباید داد دست
(مولوی، ۱۳۶۴، د۱/ ب ۳۱۶)
به همين جهت او پيوسته در مثنوي به انتقاد از اين گروه پرداخته و بر آنها تاخته است. حافظ نيز حدود يك قرن پس از مولوي از اين موضوع مضامين انتقادي فراوان پرداخته و پيكان نقد و طنز را به سوي آنان نشانه رفته است:
صوفي نهاد دام و سرحقه باز كرد بنياد مكر با فلك حقه باز كرد
(حافظ، ۱۳۶۷ : ۱۹۰)
و:
نقد صوفي نه همه صافي بي غش باشد اي بسا خرقه كه مستوجب آتش باشد
(همان : ۱۰۸)
عطار نيشابوري نيز در منطق الطير خويش بر لزوم اطاعت از شيخ و مرشد كامل تاكيد دارد. و در اين داستان تمثيلي هدهد را كه مرغ سليمان و پيام آور او بوده، در جايگاه رهبر و پير مرغان كه نمادي از سالكان مشتاق است قرار مي دهد و او آنان را براي رسيدن به سيمرغ كه نمادي از وجود حق تعالي است با ارشادات خويش ياري مي دهد و از وادي هاي هفتگانه عرفان كه با طلب آغاز مي شود و به فنا ختم مي گردد، عبور مي دهد. سرانجام پس از طي كردن اين وادي هاي صعب و گردنه هاي دشوار وجود آنان از هر نوع صفت بشري و ميل و شهوت دنيايي پاك و زدوده مي گردد و مس وجودشان از آلايش ها و ناپاكي ها گداخته و به طلاي خالص بدل مي گردد. حجابها كه در برابر ديدگانشان بود برداشته مي شود و پس از مجاهدت ها و رياضت فراوان، سي مرغ باقي مي ماند و حقيقت سيمرغ و وجود الهي را در درون خويش مي بينند و عاقبت سي مرغشان سيمرغ شد. حكايت شيخ صنعان و موضوع دل دادگي و عشق او به دختر ترسا و ترك مريدان و خانقاه و سرانجام بازگشت او، نمونه ي خوبي از اصل تسليم و فرمانبرداري مريدان در حضور شيخ است و نشانگر اطاعت محض از دستورات و سخنان او تواند بود. مريد بايد همچون مرده اي تسليم اوامر پير باشد و خواسته هاي او را هرچند به ظاهر مخالف قوانين شرع و عرف باشد، برآورده سازد، چنانکه حافظ مي گويد:
به مي سجاده رنگين كن گرت پير مغان گويد كه سالك بي خبر نبود ز راه و رسم منزل ها
(حافظ، ۱۳۶۷ :۱)
پيران طريقت، گاه براي آزمودن مريدان و گاه جهت زدودن صفات ناپسند از درون آنان و پاك و مهذب گرداندن ايشان، كارها و اعمال دشوار بدان ها توصيه مي كردند و شرط ورود به جرگه عرفا و طي مراتب و مراحل سلوك انجام بي چون و چراي اين دستورات بوده است.
در كتب متصوفه حكايات و روايات فراواني از انجام چنين اعمالي ديده مي شود از جمله در «اسرار التوحيد» محمد بن منور حكايتي را بيان مي كند كه ابوسعيد ابوالخير براي زدودن رذايل اخلاقي و هواي كبر و غرور از درون مريد خويش ، حسن مؤدب، وي را وادار مي كند كه سرگين گوسفندان را بر دوش كشد و از بازار نيشابور بگذرد. حسن مؤدب با اكراه و ترس اين دستور را انجام مي دهد و هراسناك از اين كه مردمان او را با چنين سر و روي آلوده و زشت ديده باشند اما وقتي نزد شيخ باز مي گردد و پس از آن از مردمان مي پرسد كه او را ديده‌اند، همگي انكار مي كنند و در مي يابد كه خودبيني و غرور او سبب چنين انديشه اي سده است و بدين ترتيب غرور و خودپسندي در وجود او به كلي از بين مي رود و شايسته ي خرقه مي گردد.(محمد بن منور، ۱۳۳۲ : ۲۱۷)
مولانا نيز در مواضع گوناگون مثنوي به بيان ضرورت حضور شيخ و پير و مراد در مراحل سير و سلوك پرداخته است. از جمله در داستان پادشاه و كنيزك، حكيم الهي نمونه‌اي از خضر و پير طريقت، و راه گشايي و راهنماي او و مشكلات است. چنانکه وجود طبيبان مدعي كاري از پيش نمي برد با حضور آن حكيم غيبی كه در خواب به پادشاه نمايانده شده، درد و بيماري روحي كنيزك بهبود مي يابد و از اين آشفتگي و اضطراب مي‌رهد. همچنين در حكايت شير و نخچيران بر وجود و حضور پير كامل و شيخ واصل در مراحل سلوك تاكيد شده است. (مولوي، ۱۳۶۴، حكايت شير و نخچيران)
وادی طلب
طلب در لغت به معني جستن است و در اصطلاح صوفيان طالب سالكي است كه از شهوت طبيعي و لذات نفساني عبور نمايد و پرده‌ي پندار از روي حقيقت براندازد و از كثرت به وحدت رود تا انسان كاملي گردد. (عبداللطيف، ۱۳۱۵، ذيل «طلب») طلب در اصطلاح جستجو كردن از مراد و مطلوب را گويند. مطلوب در وجود طالب هست و مي خواهد تمام مطلوب را بيابد و آن را بايد در وجود خود بطلبد و اگر از خارج بطلبد نيابد. حقيقت طلب در هر دلي گروست. مرد اين كار عظيم مردي است و درد اين درد، دردي اليم است. مرد، دردش در ميان بايد و وي را ديده بي‌گمان بايد. (سجادي، ۱۳۷۰، به نقل از روزبهان : ۷۸ و ۱۰۲)
خواجه عبدالله انصاري مي گويد: «هرچه به طلب يافتني بود فرومايه است. يافت حق دهي را پيش از طلب اما طلب او را پيش سايه است. عارف طلب از يافتن يافت نه يافتن از طلب. چنانکه مطيع، طاعت از اخلاص يافت نه اخلاص از يافت. نه اخلاص از طاعت و سبب از معني يافت نه معني از سبب. الهي چون يافت تو پيش از طلب و طالب است. پس رهي از آن در طلب است كه بي قراري بر او غالب است. طالب در طلب، و مطلوب حاصل پيش از طلب.
دريــاي ملاحتي و مــوج حسنات قانــون مكرماتـي و ذات صفـات
اندر طلب تو عاشقـان در حسرات چون ذوالقرنين و جستن آب حيات
(ميبدي، ۱۳۵۷، ج۳: ۴۹۰ و ۴۹۶)
طلب، اولين وادي عرفان در منطق الطير است عطار سات. اين وادي كه آغاز راه سلوك است با مصائب و دشواريهاي فراوان همراه است، چنانکه توان و نيروي سالك را از او مي گيرد و راهرو بايد كه جهد و كوشش بسيار داشته باشد و خود را از صفات بشري برهاند تا دل او جلوه‌گاه نور حق گردد.
نظر عطار درباره ي طلب
به عقيده‌ي عطار وادي طلب مقرون به عنا و رنج است. و تنها بايد با جد و جهد، حال ها دگرگون شود. انتظار بايد كشيد. صبر و تحمل درد بسيار بايد كرد تا بوك راه به جايي توان برد. از ملك و ثروت دنيا بايد دست كشيد و ترك همه چيز گفت، از آلودگي هاي اين جهان پاك بايد شد تا نور حق تابيدن گيرد و از جلوه ي آن نور يك طلب هزار شود.( فروزانفر، ۱۳۴۰: ۳۸۱)
طالب واقعي و گرم‌رو آن است كه خواهان يافتن سرّ جانان باشد و رحمت و لعنت حق در نظرش يكسان آيد چنانکه بر ابليس آمد چون ابليس بر آدم سجده نكرد باري تعالي گفت: طوق لعنت بر گردنت انداختم و نام تو را كذاب رقم زدم تا قيامت متهم باقي خواهي ماند. ابليس گفت:
لعنـت آن توست رحمـت آن تو بنــد آن تـوست قسمـت آن تــو
گر مرا لعن است قسمت باك نيست زهـر هـم بايد همه ترياك نيست
چـون بـديـدم خلـق را لعنت طلب لعـنتت بـرداشتــم مـن بـي ادب
اين چنين بايد طلــب گــر طالبي تـو نه‌اي طالــب به معنـي غالبي
گر نمي‌يابــي تـو اورا روز و شب نيست او گم هست نقصان در طلب
(عطار، ۱۳۷۶: ۱۸۲)
بايد كه سنگ و گوهر در نظرت يكسان باشد نه گوهر را دوست بداري و نه سنگ را دشمن. چنان نظر كني كه اين هر دو جانب حق است. در اين حالت طالب بايد زماني از طلب نايستد و دمي آسوده ننشيند كه هرگاه از اين مقام بازماند ، مرتد خواهد بود:
سنگ و گوهر را نه دشمن شو نه دوست آن نظر كن تو كه اين از دست اوست
گر تو را سنگي زنــد معشوق مست به كــه از غيـــري گهــر آري به دست
مرد بايد كـــز طلــب ساكــن شود نـه دمــــي آسودنش ممكن شود
گــر فــرو افتــد زمانــي از طلــب مرتــدي باشــد در اين ره بي ادب
(عطار، ۱۳۷۶ :۱۸۳)
وادي طلب آن قدر اهميت دارد كه عطار علاوه بر منطق الطير در اثر گرانسنگ ديگر خويش ، الهي نامه، نيز بدان پرداخته است. در اين كتاب در مقاله هجدهم حكايتي را نقل مي كند و در آن مردم غافل بي درد را با اشتري كه به آواز حدي سرمست مي شود و به قول سعدي: «اشتر به شعر عرب در حالت است و طرب» مي‌تازد مقايسه مي كند و مي گويد: شتر به شنيدن آهنگ حدي ره چند روزه را به يك ساعت طي مي كند ولي تو اي انسان با آنكه از حضرت حق ندا مي رسد و پيغام غيبي به جانت مي فرستد با اينهمه در راه طلب گام بر نمي داري و درمنزل اول باز مي ماني:
خدا مي‌خواندت تو خفته آخر چرا مي‌باشــي اي آشفتـه آخر
كم از اشتر نه اي اي مرد درگاه كه بر بانگ درايي مــي‌رود راه
(عطار، ۱۳۸۶ :۲۷۰)
راه خدا پيش گيريد هرچند دشوار باشد زيرا يار طالب است هر قدم كه به سوي او برداريد او مسافتي پيش مي آيد به قول مرحوم فروزانفر اين مضمون برگرفته از حديث «مَن تَقرَّب اليَّ شِبراً تَقَربتُ اليهِ ذِراعاً» مي باشد. (فروزانفر ،۱۳۴۰ :۲۶۹، به اختصار)
عطار در بحث طلب در منطق الطير به چند نكته اشاره مي كند:
۱) طالب بايد پيوسته در طلب باشد و از كار باز نايستد:
مرد بايد كز طلب وز انتظار هر زماني جان كند در ره نثار
گر فرو استد زماني از طلب مرتدي باشد در اين ره بي ادب
(عطار، ۱۳۷۶: ۱۸۳)
۲) مطلوب را همه جا بايد جست و صبر و بردباري لازمه ي طلب است:
طالبان را صبر مي بايد بسي طالب صابر نيفتد هركسي
(همان : ۱۸۵)
۳) مرد طالب هيچ گاه نبايد شيفته و مفتون چيزي گردد بلكه بايد گرم تر شود:
آنكه از گنج گهر خرسند شد هم بدان گنج هنر در بند شد
هركه او در ره به چيزي ماند باز شد بتش آن چيز گو با بت ساز
مي مشو آخر به يك می مست نيز مي طلب چون بي نهايت هست نيز
(همان: ۱۸۵)
طلب در منطق الطير
به نظر عطار هركس در وادي طلب قدم بگذارد هر لحظه اشتياقش به ادامه ي راه بيشتر مي شود و آتش اين علاقه شعله‌ورتر مي گردد. سالك همچون پروانه اي خود را به آتش مي زند، فتوحات غيبي برايش حاصل ميشود و اسراري را مكشوف مي بيند و در واقع به عوالم غيبي قدم مي گذارد. از توضيحات عطار درباره ي اين وادي مي توان دانست كه طلب، بسيار مهم و ارزشمند است وطالب را در ادامه ی راه گرمسير تر و مجذوب تر مي‌گرداند:
چون فرو آيي به وادي طلـب پيشت آيد هر زماني صد تعب
صد بلا در هر نفس اينجا بود طوطي گردون مگس اينجا بود
جد و جهد اينجات بايد سالها زان كه اينجا قلب گردد كارها
ملك اينجا بايدت انداختن ملك اينجا بايدت در باختن
چون نماند هيچ معلومت به دست دل بيابد پاك كرد از هرچه هست
چون دل تو پاك گردد از صفات تاختن گيرد ز حضرت نورذات
چون شود آن نور بر دل آشكار در دل تو يك طلب گردد هزار
جرعه اي زآن باده چون نوشش شود هر دو عالم كل فراموشش شود
غرقه ي دريا بماند خشك لب سر جانان مي كند از جان طلب
ز آرزوي آن كه سر بشناسد او ز اژدهاي جان ستان نهراسد او
كفر و لعنت گر بهم پيش آيدش در پذيرد تا دری بگشايدش
چون درش بگشاد، چه كفر و چه دين زانك نبود زآن سوي در آن و اين
(عطار، ۱۳۷۶ :۱۸۱-۱۸۰)
عطار ضمن بيان حكايت خلقت آدم و سجده نكردن ابليس در برابر او و پس از آن حكايت مردن شبلي بر اين نكته تاكيد دارد كه سالك طريقت هميشه و هر آن بايد در طلب باشد و بر اين مقام ثابت قدم بماند حتي تا لحظه مرگ نيز دست از طلب بر ندارد:
مرد بايد كز طلب در انتظار هر زماني جان كند در ره نثار
نه زماني از طلب ساكن شود نه دمي آسودنش ممكن شود
گر فرو افتد زماني از طلب مرتدي باشد در اين ره بي ادب
(عطار، ۱۳۷۶: ۱۸۳)
نكته ي ديگري كه عطار در وادي طلب سالكان را بدان توصيه مي كند صبر و شكيبايي است. هرچه سالك بايد هرچه از ناملايمات دهر پيش آيد تنها با صبر و بردباري و خون دل خوردن پشت سر گذارد و اين مصائب وي را از ادامه طريق و وصول به حقيقت باز ندارد همچون طفلي كه چند مدت بايد در شكم مادر خون خورد تا پس از آن به نان دست يابد:
طالبان را صبــر مي بايد بسي طــالب صابــر نه افتد هر كسي
تا طلب در اندرون نايد پــديــد مشك در نافه زخون نايد پديد
از دروني چون طلب بيرون رود گر همه گردون بود در خون رود
هركه را نبود طلب مردار اوست زنده نيست او صورت ديوار اوست
(عطار، ۱۳۷۶ :۱۸۵)
برای دانلود نسخه ورد فایل پایان نامه از لینک زیر اقدام کنید:
